Эза-Юсси Салминен: «Чужан кывъяс дорйысьяс пыр сiдз жö лыддьыссьöны «лӧсявтӧмöн»
Эза-Юсси Сальминен — тайö суоми морт, öти на пиысь, кодъяс нимтöны асьнысӧ «Суоми да Асыввывса муяс костын пос». Лингвист, вуджӧдчысь, финн-йӧгра кывъяс да культураяс туялысь, сiйö дас во уджаліс Марий Элын да Удмуртияын, велӧдіс велöдчысьяслы финн кыв да чукӧртіс рӧдвуж войтыръяслысь текстъяс. Сальминен вуджӧдöма суоми кыв вылӧ ӧнія кадся поэзияысь да прозаысь 200 сайӧ гижӧд, на лыдын удмурт кывъя «Дорвыжы» эпос. Сійӧ пырӧдчывлiс этнофутуризм фестивальясӧ да наукаяс конгрессъясӧ, кöнi öтувтiс суйöръясöн да историяӧн торйӧдӧм йӧзӧс. Талун Сальминен — финн-йӧгра мирын медводдза экспертъяс пиысь ӧти, сiйö зільӧ сӧвмӧдны финн-йӧгра войтыръяслысь культураяссö, уджалӧ Россияын да Балтия муясын олысь финн-йöгра войтыр понда сулалысь организацияяскӧд ӧтув.
Ми кöсъям сёрнитны сыкöд финн-йöгра кывъяс видзöмлöн тöдлчанлун йылысь; сы йылысь, кыдзи вуджöдчысь бöрйö вуджöдан текстъяссö; сы йылысь, кыдзи сылы мӧрччис вежӧрас Альберт Разинлöн асьсö сотöмыс да сы йылысь, кыдзи вежсис финн-йöгра мирыс Украинаын вöйна заводитчöм бöрын.
— Мыйла Ті босьтчинныд туявны-видлавны финн-йöгра да торйӧн нин перым кывъяс?
— Школаын зэв неуна висьтыштiсны финн-йöгра кывъяс да войтыръяс йылысь. Зэв научнöй матыстчöмыс вöлi: петкöдлiсны финн-йöгра войтыръяслысь ордпу. Мадьяръяс да эстъяс йылысь мыйкö висьтыштiсны да сэсся велöдысьным висьталiс Клавдия Плотникова йылысь, кодi вöлi медбöръя самоед-камасс кыв кужысь. Тайö висьтыс вöлi зэв интереснöй. Клавдия Плотникова вöлi Россияын бырöм либö тöдтöм финн-йöгра кывъяслöн символ. Сэсся ме 1991-öд вося тулысын лыдди, кутшöм позянлунъяс эмöсь университетъясын, вöлi гижöма: эм специальность Финно-угроведение да сэнi эмöсь Россияса финн-йöгра кывъяслöн курсъяс! Ме некор эг тöдлы, мый позьö тадзи велöдны татшöм кывъяссö. Сэтшöм интереснö вöлi, мый ме пырöдчи Финно- угроведениеас велöдчыны. Вöлiны мари да удмурт кывъяслöн курсъяс.
1997-öд вося тулысын ме мунi Ижкарö велöдчыны, cы вöсна мый некутшöм мукöд позянлун эз вöв. Хельсинки да Ижкар университетъяс сöмын сетшöм дoговорсö вöлi вöчöмаöсь. Мукöд позянлун эз вöв. Позьö шуны, мый ачым бöрйи финн-йöгра кывъяс, а сэсся ковмис пыр босьтны став позянлунъяссö, кодъяс воссявлiсны: 1997-öд воö Ижкарын велöдчыны, 2003-öд восянь Йошкар-Олаын уджавны (2003-2005) суоми кыв велöдысьöн, сэсся Ижкарын (2005-2007, 2015- 2019). 2021-2022-öд воясын босьтi грант Kone фондысь да вуджöдi удмурт литература суоми кыв вылö.
— Мый вайӧдіс Тіянӧс удмурт да коми кыв дорӧ? Тайӧ вӧлі торъя интерес либӧ туясяна виччысьтӧмтор, а гашкӧ и нӧшта мыйкӧ?
— Менам вöлi коми кыв велöдан курс университетын нин, Евгений Цыпанов нуöдiс 1995-1996-öд воясö. Мыйкö тöдi нин коми кыв йылысь. Ижкарын 2017-öд воö ме пондi вуджöдны удмурт висьтъяс суоми кыв вылö. Лызьöн котравны ветлывлi зэв тшöкыда кар сайö 2-öд номера троллейбусöн. Мыйкö мöдтор тшöтш кöсйи вöчны троллейбусын, не сöмын лыддьыны удмурт висьтъяс, да сэсся босьтi киö кафедраысь Галина Пунеговалысь коми кыв велöдан небöгcö «Сёрнитам комиöн». Сiйö меным кажитчис. Вöрас ме сiйöс гартi тубрасö, а тубрассö лымъяс сюйи, пока лызьнас котралi.
Сэсся мунiм конференция вылö Сыктывкарö. Сэнi шуи, мый кöсъя лыддьыны коми висьтъяс тшöтш. Валентина Лимерова cетiс меным Александр Ульяновлысь «Выль керка» небöг. Зэв ёна кажитчисны меным тайö висьтъясыс. Гöгöрвои, мый найöс тшöтш колö вуджöдны cуоми кыв вылö. Пондi видзöдны коми передачаяс тшöтш: «Ас му вылын», «Вочакыв» да мукöд. Менам некутшöм позянлун эз вöв овны Комиын, но коми кыв отсöгöн комияс лоины менам матысса ёртъясöн, онлайнын. Бöрынджык бöрйи уна мукöд коми висьтъяс тшöтш, гижи план да сетi грантъяс вылö заявкаяс: жаль, мый зэв cьöкыд грантcö шедöдны. Эз на удайтчы. Öнi мукöд удж понда финн-йöгра темаясöн ноксьыны позянлун абу.
— Ті зіля вуджӧдчанныд удмурт кывсянь фин кывйӧ, а ӧні заводитінныд уджавны и коми литературакӧд. Мыйла Ті босьтчинныд стӧч вуджӧдчан уджӧ?
— Вуджӧдчан уджыс зэв колана. Сiйö петкöдлö, мый йöзыс збыльысь эмöсь, налöн эм асланыс гöлöс. Литературатöгыс йöз йывсьыс представлениеыс вермас лоны вывтi омöль.
— Кыдз Ті бӧръянныд, кутшӧм текст вуджӧдны? Мый Тіянлы тӧдчанаджык: кыв, сюрӧс, гижысь, шӧр мӧвпыс?
— Медся тӧдчанаыс шöр мöвпыс, философияыс, сэсся кывйыс.
— Кыдз уджаланныд сэтшӧм оласногыскӧд, коді вермас лоны тӧдтӧмӧн фин лыддысьысьлы?
— Эмӧсь кутшӧмсюрӧ местаяс, кодъясӧс колӧ торйӧн гӧгӧрвоӧдны, но татшöмыс овлö зэв гежöда. Пырджык ставыс лоö гӧгӧрвоана текстсьыс. Збыльысь, татшöм тöдтöм оласногыс овлö гежöда: Лунвыв Америкаса, Китайса либӧ Африкаса литератураын, дерт, ёна унджык татшӧм нюансъясыс да сьӧкыдлунъясыс. А ми öд öткодь вöр-ва олан нога да традицияяса войтыръяс. Историяса политическӧй факторъясыс, дерт, торъялӧны, та вöсна мукӧддырйиыс найӧс абу сэтшӧм кокни гӧгӧрвоны.
— Ме тӧда, мый Ті вӧлінныд Ижкарын, кор Альберт Разин асьсӧ сотіс. Висьталӧй, мый сэки вӧчсис? Кыдз Ті тайӧс аддзинныд — кыдз морт, фин-йöгра туялысь, вуджӧдчысь? Тӧдчис-ӧ тайӧ Тіян олӧманыд, уджаныд?
— Та йылысь зэв бура гижöма нин танi да танi.
Квайт во сайын, 2019-öд вося сентябр (кöч) тӧлысь 18-öд лунӧ, Эза-Юсси Сальминен эновтiс Удмурт канму университет да сійӧс вӧтлісны Россияысь. Тайӧ лоис вежон мысти сы бöрын, кыдзи Альберт Разин сотiс асьсӧ чужан кывъяс дзескӧдӧмлы паныд сувтöм могысь.
Сальминен чайтö, мый тайӧ лоӧмторъясыс пырӧны ӧти шуштӧм тенденцияӧ — рӧдвуж войтыръяслӧн кывъяс да культураяс бырӧны да татшöмтор дорас вайöдö йӧзпӧвстса веськодьлун да канмуса юралысьяслöн дзескöдöм. Сiйö зывӧктö сэтшöм кык бана йöзcö, кодъяс öтдортiсны, эз пыдди пуктыны Разинсö олiгас, но сылöн кувсьöм бöрас заводитiсны лэптыны сiйöс енмö. Туялысь чайтöм серти, бöръя воясö олöмыс абу бурмӧма: чужан кывъяс дорйысьяс пыр сiдз жö лыддьыссьöны „лӧсявтӧмöн», а Разин йылысь казьтылӧмсö нартитöны сылöн подвиг йылысь гöгöрвотöг.
Сальминен корӧ отсавны налы, кодъяс водзӧ тышкасьӧны финн-йӧгра войтыръяслöн чужан вужъяссяньыс кольӧмторсö видзӧм могысь, да казьтыштö, мый веськодьлун — тайӧ тшӧтш культура бырӧдан ногын участвуйтöм.
— Ӧнія лоӧмторъяскӧд йитӧдын кыдз Ті аддзанныд коми кывлысь да культуралысь аскиалунсӧ? Торйӧн кӧсъям тӧдны Тіянлысь видзӧдласнытӧ литература вылӧ: эм-ӧ талун мыйкӧ выль, ловъя, кытчӧ сійӧ сӧвмӧ? Кыдз Ті чайтанныд, мый позьӧ вӧчны кыв да культура мыджӧдалӧм могысь? Кыдз Ті, морт, коді ӧні Россия суйӧр сайын, корсянныд позянлун отсасьны?
— Аскиалун йылысь оз позь уна нинöм шуны. Ме чайта, мый косьыс оз на помась. Ме ог аддзы, кыдзи сійӧ вермас помасьны, ме ог аддзы татшӧм перспективасӧ. Та вӧсна окота, медым ми, финнъяс, мӧвпыштім, кыдзи ӧнія олöм дырйи отсавны Суомиын олысь финн-йӧгра войтырлы. Уна проект позьӧ вӧчны тані да ӧні. Литературасӧ, шуам, позьӧ вуджӧдны да сӧвмӧдны и ӧні, вӧлі кӧ эськö сьӧм. Оз ков виччысьны кад, кор ставыс лоас бур, öд татшöм кадыс, гашкö, некор оз и во. Колӧ овны öнi да танi, водзö овны.
Мый ми ставным вермам вӧчны, мед коми войтыр вермис видзны да сӧвмӧдны аскылӧмсӧ?
— Ми вермам вöчны ставсö! Ставсö колö вöчны. Суомиын прöста абу на гöгöрвоöмыс, мый тайö тышыс мунö тшöтш и финн-йöгра войтыръяс вöсна, налöн олöм вöсна. Россияса правительство кӧсйӧ бырӧдны и Украинаӧс, и финн-йöгра войтырӧс. На серти кö, украинечьяс абуӧсь, финн-йöгра войтыръяс абуöсь, найö абу тыр-бур йӧз. И жаль, мый финнъяс сідз жӧ мӧвпалӧны, весиг бура вежӧрттӧг. Веськыда кö шуны, миянлы, финнъяслы, збыльысь украинечьясыс 2022-öд воӧдз быттьö эз вöвны. Шуам, таво петіс медводдза туяна украина кыв велöдан небöг, таысь позьö, дерт, вöйнасö аттьöавны. А ми öд сёрнитам матысса 49 миллион морт йылысь! Ми ог сёрнитöй кутшöмкö африкаса племенаяс йылысь, а миян, Европаса культура войтыр йылысь! Зэв жаль, мый мирыс сэтшӧм лёк да чорыд, мый войтырыслӧн эм право овны сӧмын вöйна вылын вир кисьтöмöн, асьсӧ дорйӧмӧн, кыдзи ӧні ковмис вöчны Украиналы, либӧ, шуам, Суомилы 1939-öд воын. Окота, медым Россияса финн-йӧгра войтыръяслӧн тшӧтш вöлi право овны. Та понда тышкасьны позьӧ уна сикас ногӧн, и ме кӧсъя, медым йӧзыс гӧгӧрвоисны, мый ми сёрнитам войтыръяслöн олöм йылысь ставнас и татшӧм удж вылö колӧ сьӧм, тайö уджыс оз вермы лоны хоббиӧн.
